در پی حملهٔ ایالات متحده به عراق در ۲۰۰۳، کادر پزشکی ارتش آمریکا شروع به ارسال گزارش‌هایی کرد دربارهٔ «دشمنی نامرئی» که «باکتری عراقی»[1] می‌نامیدند. باکتری عراقی لقبی بود برای «اسینتوباکتر بومانی»[2]، باکتری‌ای که موجب عفونت‌هایی حاد بین پرسنل ارتش آمریکا می‌شد. گزارش‌های بعدی جنجال زیادی در رسانه‌های آمریکایی دربارهٔ این باکتری به‌پا کرد و معمولاً از این نام استفاده می‌کردند تا نشان دهند این باکتری از بیمارستان‌های صحرایی آمریکا و از طریق تخلیه و انتقال نظامیان مجروح در عراق، به ایالات متحده وارد شده است.[3] باکتری عراقی داشت در خود آمریکا هم به بیماران غیرنظامی سرایت می‌کرد.

برنامهٔ علمی محبوب شبکهٔ PBS به نام «NOVA ScienceNOW» [علم‌امروزِ نووا] در سال ۲۰۱۲ یک قسمت کامل به نام «میکروب قاتل» به باکتری عراقی اختصاص داد؛ گزارشگر برنامه با لحنی شوم ظهور این پاتوژن یا عامل بیماری‌زای جنگی و خطرناک را چنین توصیف کرد:

قاتلی در خیابان‌های جنگ‌زدهٔ عراق جولان می‌دهد، اما اسلحه‌ای در دست ندارد. قاتلی که به سربازان زخمی حمله می‌کند...مجرم اینجاست، باکتری‌ بومانی که در عراق به آن «باکتری عراقی» می‌گویند. باکتری‌ای که نامش را از پل بومانِ میکروبیولوژیست گرفته که در ۱۹۶۸ روی آن کار می‌کرد. اما حتی او هم نمی‌توانست پیش‌بینی کند روزی این ارگانیسم تک‌سلولی کوچک به چنین چیزی تبدیل خواهد شد. این میکروب هم مثل بیشتر باکتری‌ها در کلونی‌ها زندگی می‌کند و مدام و به راحتی در حال تولید مثل است، آن‌ هم فقط با تقسیم سلولی و تقسیم دوباره. یک باکتری تنها می‌تواند فقط در یک روز به ۵ هزار میلیارد میلیارد باکتری تبدیل شود. این میکروب سابقاً کمابیش بی‌خطر بود، اما به نحوی راهی پیدا کرد تا خود را بدل به قاتلی مقاوم به دارو کند.

چالش اصلی پیش پای پزشکان و دانشمندان ارتش، توانایی فزایندهٔ باکتری برای مقاوم شدن در برابر قوی‌ترین آنتی‌بیوتیک‌ها بود، آن هم در حالی که باکتری هفته‌ها روی سطح تخت‌های بیمارستانی، دستگیرهٔ درها و تجهیزات پزشکی زنده می‌ماند. این قسمت از برنامه بیشتر به عمق میکروبیولوژی این باکتری پرداخت و توضیح داد که چطور این «باکتری سابقاً بی‌خطر» تبدیل به تهدیدی ترسناک در محیط جنگی شده است. باکتری در افراد سالم موجب عفونت نمی‌شد – بلکه فرصت‌طلبانه بیمارانی را طعمهٔ خود می‌کرد که دچار ضعف سیستم ایمنی یا آسیب بافتی عمیق مثل مجروحیت جنگی بودند. سابقهٔ باکتری در محیط‌های بیمارستانی نشان می‌داد که سروکله‌اش در بخش مراقبت‌های ویژه پیدا می‌شود، جایی که بیماران برای دوره‌هایی طولانی به دستگاه تنفس مصنوعی متصلند.

باکتری بومانی همچنین وقتی با باکتری‌های دیگر در تماس قرار می‌گیرد، میل زیادی به گرفتن ژن آن‌ها دارد. این باکتری طی زمان تکامل یافته تا بیوفیلم تشکیل دهد – پدیده‌ای که اجتماع باکتری‌ها به هم می‌چسبند تا روی سطوح سخت بقا پیدا کنند و در مقابل مواد ضدعفونی مقاوم شوند. از همه مهم‌تر این‌که بیوفیلم می‌گذارد باکتری‌ها با هم تعامل کنند و مادهٔ ژنتیکشان را مبادله کنند و همین امر موجب می‌شود در برابر طیف گسترده‌ای از آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شوند. یکی از دانشمندان حاضر در برنامهٔ تلویزیونی توضیح داد که بررسی آرایش ژنتیک باکتری نشان‌دهندهٔ ژن‌های مقاوم متعددی است که در ساختار دی‌ان‌اِی متراکم شده‌اند و نیز، نشان‌دهندهٔ قابلیت این باکتری برای این‌که مخزن گردآوری و ذخیرهٔ ژن‌های مقاوم از محیط شود.

برنامهٔ نووا هم مثل بیشتر مباحث علمی و پوشش رسانه‌ای دربارهٔ این باکتری، پر بود از کلیشه‌های استعاری در مورد «جنگ علیه ترور»؛ باکتری «دشمن نامرئی» یا «طغیان‌گر خون» نامیده می‌شد و حتی نفس نامیدنش به لقب «باکتری عراقی» هوچیگری‌ای مرتبط با جنگ بود. شیوع پراکندهٔ سویه‌های مقاوم باکتری در بیمارستان‌های نظامی آمریکا و سایر محیط‌های غیرنظامی، در حقیقت پیش از حمله به عراق هم گزارش شده بودند. وانگهی، گزارش‌ها از سراسر مناطق جنگی و مراکز درمانی بزرگ در خاورمیانه -از لبنان گرفته تا سوریه، غزه و یمن- نشان داده‌اند که این پاتوژن یکی از علل اصلی عفونت زخم در محیط‌های درمانی بوده است.

بیشتر گزارش‌ها از باکتری بومانی در عراق تا همین اواخر از طرف ارتش آمریکا بود که با محاسبه‌ای غیرمنطقی، افزایش کلی چنین عفونت‌هایی میان نظامی‌ها را به نرخ بیشتر مجروحین نسبت به کشته‌ها در مقایسه با جنگ‌های پیشین مربوط می‌کردند. احتمال بیشتری وجود دارد که زخم مجروحین «ارگانیسم‌هایی با منشاء محیطی را به محیط بیمارستان بیاورند».[4] برخی دیگر می‌گفتند که افزایش مقاومت این پاتوژن اصلاً به خاطر آلودگی هر دوی بیمارستان‌های نظامی و غیرنظامی است که سربازان و غیرنظامیان در آن‌ها درمان می‌شوند.[5]

به‌هرحال، پیوند میان باکتری عراقی با جنگ آمریکا در عراق، داستانی پیچیده‌تر و پرتنش‌تر از این‌هاست. سوال در قلب این معما این نیست که آیا می‌توان پیدایش این باکتری را به جنگ نسبت داد، بلکه این است که آیا مقاومت بیشتر باکتری ناشی از مداخلات و فعالیت‌های نظامی است؟ از همین‌‌رو، با اینکه گزارش‌های فزاینده دربارهٔ این باکتری در طول جنگ موجب شهرت نام نامقبولش بین مردم شد، اما زیاد هم این سوال مطرح نشد که با توجه به این‌که باکتری در جای دیگری در منطقه پیدا شده، اصلاً چه چیز باکتری عراقی مشخصاً عراقی است؟

می‌توان پیدایی «باکتری عراقی» را با تکیه بر رویکردی ‌زیست‌محیطی‌تر و با تمرکز بر بوم‌شناسی‌های جنگ مطالعه کرد و شاید توضیح داد که پیدایی‌اش آن‌قدرها هم مسالهٔ پیوندی ذاتی با خود عراق نیست و بیشتر پیامد جنگ‌های رخ‌داده در این کشور در دهه‌های پیشین است. طرح پرسش «چه چیز باکتری عراقی مشخصاً عراقی است؟» شاید توجه بیشتری را نیز به تخریب ‌زیست‌محیطی ناشی از دهه‌ها تحریم، بمباران، عملیات‌ها و مداخلات نظامی جلب کند که باکتری‌های بی‌خطر را به سویه‌هایی مقاوم به درمان تبدیل کردند.

باکتری عراقی و زیست‌شناسی تاریخ

اولین بار با عفونت‌های باکتری بومانی در جریان تحقیقات مردم‌نگاری‌ام دربارهٔ مجروحین جنگی پس از قیام‌های عربی ۲۰۱۱ آشنا شدم. در ۲۰۱۲ پروژه‌ای مردم‌نگارانه را برای مستندسازی تجارب مجروحین عراقی آغاز کردم که برای درمان به بیمارستان‌های خصوصی و دولتیِ پیشرفتهٔ بیروت سفر می‌کردند. بیماران دنبال همه جور خدمات درمانی و جراحی بودند، از معالجهٔ سرطان گرفته تا جراحی‌های ترمیمی. برخی مدام بین عراق و لبنان در سفر بودند و گاه ماهی یک‌بار به بیروت پرواز می‌کردند تا شیمی‌درمانی شوند یا برای زخم‌هایی که در عراق برداشته‌ بودند، مراحل مختلف جراحی ترمیمی را انجام دهند. بیماران و خانواده‌هایشان در جستجویی برای خدمات درمانی بهتر و باکیفیت‌تر بودند، چیزی که در زیرساخت‌های درمانی عراق جنگ‌زده یا در دسترس نبود، یا قابل اعتماد.[6]

این سفرها بخشی از پدیدهٔ گسترده‌ترِ «جابه‌جایی‌ به دلایل پزشکی» هستند که نمای نوعی «جغرافیای درمانی» جنگ را ترسیم می‌کنند و مناطق جنگی در عراق، غزه، سوریه، لیبی و یمن را با بیمارستان‌های بشردوستانه و مراکز پزشکی در سراسر منطقه، از لبنان و اردن گرفته تا ترکیه و ایران و هند به هم متصل می‌کنند.[7]  

اما در یکی از بیمارستان‌های بیروت، انگار بیماران عراقی داشتند مشکل بالینی مهمی برای دکترهای محلی درست می‌کردند. یکی از جراحان بیمارستان -جراحی که حجم کارش به دلیل ورود مجروحین عراقی خیلی فرق کرده بود- توضیح می‌داد: «ما موارد سختی از عراق می‌بینیم، خیلی‌ها انواع شدیداً تهاجمی عفونت زخم دارند، داریم با نرخ بالای مقاومت به انواع دارو بین این آدم‌ها سروکله می‌زنیم که در جنگ با داعش و بمب‌گذاری‌های انتحاری زخمی شده‌اند. این‌ میکروب‌ها می‌توانند به سایر بیماران سرایت کنند و ما معمولاً عراقی‌ها را پیش از پذیرش در بخش‌‌های عادی، قرنطینه می‌کنیم».

پروندهٔ بیماران در این بیمارستان بیروتی نشان داد که دست‌کم نیمی از مراجعان عراقی تحت درمان در این بیمارستان، عفونت‌های مقاوم به انواع دارو داشته‌اند و بیشتر این عفونت‌ها هم ناشی از باکتری بومانی بوده است. خیلی از پرونده‌های مجروحین جنگ داخلی وقت سوریه تحت درمان در همین بیمارستان نیز همین شرح‌‌حال عفونت را داشتند، اما نرخ ابتلا به باکتری بومانی در آن‌ها کمی کم‌تر بود. مکاتبات با بیمارستان‌های مختلف منطقه و سازمان‌های بشردوستانه نشان‌دهندهٔ شیوع گستردهٔ این پاتوژن در سوریه[8]، غزه[9]، یمن[10] و لیبی بود -که همگی مناطق جنگ و مداخلهٔ نظامی بودند.[11] ابعاد این مساله بازتاب‌دهندهٔ دشواری معالجهٔ تعداد کثیری از مجروحین جنگی در بیمارستان‌های سازمان‌های بشردوستانه و بیمارستان‌های غیرنظامی سراسر منطقه بود و تقلای این بیمارستان‌ها برای دست‌وپنجه نرم کردن با مشکلی همه‌گیر، یعنی استقرار میکروب‌های مقاوم به دارو -مشکلی که بار مالی و بهداشتی سنگینی به بیماران و نظام درمان تحمیل می‌کرد.

توضیحات پزشکی در مورد ازدیاد جهانی و کلی مقاومت به دارو، من‌جمله در باکتری بومانی اغلب این مساله را به قصور در کنترل عفونت در بیمارستان‌ها و استفادهٔ بی‌رویه از آنتی‌بیوتیک‌ها نسبت می‌دهند – مشکلاتی که اغلب در دوران جنگ تشدید هم می‌شوند. اما چنین توضیحی نمی‌تواند بافتار پیچیدهٔ جنگ و سهمش در تغییر بوم‌شناسی‌های مقاومت آنتی‌بیوتیکی را لحاظ کند.

از سوی دیگر، عراقی‌هایی که با آن‌ها مصاحبه کردم، دربارهٔ علت این عفونت‌های سرسخت از خود تردید نشان می دادند و آن‌ را به طیف گسترده‌ای از مشکلات، از «آلودگی» گرفته تا «ناامنی» و «فساد» و «آمریکا» و «فرقه‌گرایی» و «استرس» و «صدام» و غیره نسبت می‌دادند. روایت‌هایشان اگرچه کلی و سردرگم بود، اما اشاره‌هایشان پیوسته به درهم‌تنیدگی‌های گسترده‌تر سیاسی، زیست‌محیطی و اجتماعیِ این امراض در بستر تاریخ و زیست‌بومی سمی بود که شرایط زندگی و بقای روزمره‌شان را شکل می‌داد.[12]

معمای «باکتری عراقی» و رشد مقاومت دارویی‌اش را می‌توان بر اساس شهود، گمانه‌زنی و شواهد مردم‌نگارانه در معرض شماری از فرضیات تاریخی و زیست‌محیطی قرار داد. چنین نظریه‌هایی مبتنی بر فهمی از تاریخ مداخلات نظامی و میراث میکروبی و زیست‌محیطی آن‌هاست. این نوع تحلیل بر مفهوم «زیست‌شناسی تاریخ» از تاریخ‌نگارِ علم، هانا لَندِکِر تکیه دارد که در تحقیقاتش دربارهٔ رشد مقاومت آنتی‌بیوتیک در زندگی پساصنعتی امروز مطرح کرد.[13] لندکر از طریق فهم زیست‌شناسی تاریخ که ثبت  تاریخ بشر در حیات باکتریایی تعریف می‌کرد، نشان داد که تولید انبوه آنتی‌بیوتیک‌ها در مقیاس صنعتی چطور به تکامل زیستی باکتری‌های فعلی و میزان مقاومت کنونی‌شان به آنتی‌بیوتیک در سطح جهانی شکل داده است. او می‌گوید که مقیاس صنعتی تولید درمان‌های جداگانه که یک پاتوژن را هدف می‌گیرند و همچنین، استفادهٔ گسترده از آنتی‌بیوتیک‌ها در دام‌پروری، «رخدادهایی زیست‌محیطی» هستند که بر تکامل باکتری‌ها تاثیراتی ورای استفادهٔ بی‌قاعدهٔ ما از آنتی‌بیوتیک‌ها برای انسان‌ها داشته‌اند.

لندکر از همین روست که ما را دعوت می‌کند تا دربارهٔ «مادیت تاریخ و تاریخ‌مندی ماده» دیالکتیکی‌تر بیاندیشیم تا بتوانیم دینامیک درهم‌تنیدگی میان کنش‌های انسانی و رشد مقاومت آنتی‌بیوتیکی را هم در سطح محلی و هم جهانی در نظر بگیریم. باکتری‌ها در زیست‌شناسی تاریخ، آرشیو دگرگونی‌های بوم‌شناسی بشر به شمار می‌روند. اطلاعاتی که از طریق تحلیل ژنتیکی نمونه‌های تاریخی و معاصر باکتری‌ها و خاک ثبت‌وضبط می‌شود، شاید بتواند بینشی دربارهٔ تکوین تاریخی مقاومت آنتی‌بیوتیکی در اختیارمان بگذارد.

اما پروژهٔ آرشیوی نمونه‌های باکتری بومانی از مناطق مختلف جنگی چه شکلی خواهد داشت و چه چیزی دربارهٔ تاریخ رخدادهای سیاسی و زیست‌محیطی و دربارهٔ فرآیندهای شکل‌دهنده به مقاومت آنتی‌بیوتیکی «باکتری عراقی» برملاء خواهد کرد؟ با این‌که چنین تحلیلی برای مستندسازی زیست‌شناسی جنگ هنوز وجود ندارد، اما نظریاتی وجود دارند که می‌توانند مد نظر قرار بگیرند و این‌بار بر پایهٔ درک زمینهٔ تاریخی جنگ و مداخلهٔ نظامی در عراق و نیز، شیوه‌های بالقوه‌ای که میراث مسموم جنگ موجب ارتقای مقاومت آنتی‌بیوتیکی شده است.

آنارشی آنتی‌بیوتیکی   

عراق از ۱۹۸۰ شاهد طیف کاملی از نظامی‌گری‌ها بوده که تاثیری چشم‌گیر بر ظهور مقاومت آنتی‌بیوتیکی داشته‌اند. نخستین واقعهٔ خانمان‌برانداز جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) بود که یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های کلاسیک قرن بیستم به حساب می‌آید. جنگی که در امتداد مرزهای دو کشور صورت گرفت و نزدیک به ۱.۵ میلیون نفر کشته و مجروح برجای گذاشت (و بیشترشان افراد نظامی بودند). رسیدگی به مجروحین در هر دو کشور در بیمارستان‌های صحرایی نسبتاً پیشرفته صورت می‌گرفت و مقاومت آنتی‌بیوتیکی در آن‌ها تا حد زیاد کنترل‌شده بود.

اما برخلاف جنگ ایران و عراق که عمدتاً در جبهه‌های جنگی جریان داشت، جنگ خلیج (۱۹۹۰-۱۹۹۱) و برنامهٔ تحریم‌ها علیه عراق (۱۹۹۰-۲۰۰۳) زیرساخت‌های ملی را نابود و نظام درمانی پیشرفتهٔ عراق را تضعیف کرد.[14] عملیات آمریکا برای بمباران گستردهٔ عراق در ۱۹۹۱ شبکه‌های حیاتی برق، تصفیهٔ آب و ارتباطات را هدف گرفت و ارائهٔ خدمات درمانی را بسیار دشوار کرد. برنامهٔ سخت‌گیرانهٔ تحریم‌های ۱۲ ساله که در پی این بمباران از راه رسید، کارکنان نظام درمانی را روانهٔ خارج از کشور کرد و مردم را از دامنهٔ وسیعی از ملزومات پزشکی اساسی محروم کرد، ملزوماتی من‌جمله مجموعه‌ای گسترده از آنتی‌بیوتیک‌های خط اول [استاندارد] رایج برای درمان عفونت‌های معمول که موجب سر به فلک کشیدن نرخ مرگ‌ومیر مادران و نوزادان شد.[15]

حملهٔ آمریکا در ۲۰۰۳ و اشغال عراق حمله‌ای مستقیم به تمام کشور بود که کشتار و خونریزی را به شهرهای عراق رساند و خشونت سیاسی، مرگ‌ومیر و جراحت‌هایی بی‌سابقه را رقم زد. جنگ‌ ضد‌شورش و عملیات‌های مقاومت برای تقریباً یک دهه محلات و چشم‌انداز شهری کشور را به منطقهٔ جنگی بدل کرد که خصلتش خشونت سیاسی فرقه‌ای بود و زیرساخت‌های درمانی کشور را فدا کرد. برآورد شده که صدها هزار عراقی در پی عملیات‌های نظامی و البته حملات تروریستی کشته و زخمی شدند.[16] بمب‌گذاری‌های انتحاری در جستجوی نمایش خیره‌کنندهٔ خشونت، عامدانه بازارها، مساجد و راه‌های شلوغ را هدف می‌گرفتند، اهدافی که همه فضاهای عمومی با جمعیت متراکم بود و ترکش‌های انفجار و نزدیکی مجروحان به هم آلودگی زخم‌ها را آسان می‌کرد.

برای فهمیدن پیوندها و تعاملات زیست‌شناسی و تاریخ بوم‌شناسی جنگ عراق باید ذکر کرد که طبق متون موجود از دههٔ ۱۹۸۰ و بر پایهٔ مصاحبه‌ها و گفتگوها با میکروبیولوژیست‌های عراقی، باکتری بومانی در جنگ ایران و عراق هنوز پاتوژن شناخته‌شده‌ای نبود. مشکلات منسوب به مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی از باکتری‌های دیگری مثل سودوموناس[17] و استافیلوکوک[18] بود که مشکلات بالینی متعددی برای پزشکان نظامی و غیرنظامی ایجاد می‌کردند. یکی از اولین گزارش‌ها از باکتری بومانی در خاورمیانه طی دههٔ ۱۹۸۰ از لبنان است و میکروبیولوژیست‌های دانشگاه آمریکایی بیروت گزارشی از اپیدمی بیمارستانی باکتری پس از درمان مجروحان بمباران مناطق کوهستانی به دست اسرائیلی‌ها در ۱۹۸۶ داده‌اند.[19] یک دهه طول کشید تا گزارش بعدی بین بیماران کویتی در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) در عربستان سعودی و در سال‌های ۱۹۹۴-۱۹۹۵ بیاید. شیوع‌های بعدی در ۱۹۹۹ و پس از زلزلهٔ مارماریس ترکیه و بعد در بخش مراقبت‌های ویژهٔ نوزادان بیمارستانی سعودی‌ در ۲۰۰۲ ثبت شد.

اما نبود گزارشی از عراق دربارهٔ باکتری بومانی در طول دههٔ ۱۹۹۰ لزوماً به معنای نبود این پاتوژن نیست و فقط نشان می‌دهد که مستندسازی مقاومت دارویی در این دوره فعال نبوده است. بسیاری از مواد مصرفی آزمایشگاهی در این دوره در دسترس نبودند یا تاریخ انقضایشان گذشته بود و همین مساله، اعتماد به کشت دقیق باکتری‌ها در آزمایشگاه‌ها را سخت می‌کرد و در همین حال، ابزارهای درمانی مثل نخ بخیهٔ جراحی یا دست‌کش‌های یک‌بارمصرف اغلب چند بار استفاده می‌شدند. این وضعیت نه فقط به معنای کمبود اطلاعات دربارهٔ پاتوژن‌ها بود، بلکه با سقوط سیستم‌های پایش و بهداشت، فروپاشی سریع روند کنترل عفونت را هم در پی داشت.

دکترهای عراقی در واکنش به کمبودهای هرروزه و نابودی تجهیزات درمانی در برنامهٔ تحریم‌ها، به تجویز آنتی بیوتیک‌های وسیع‌الطیف[20] عادت کردند تا راهکاری بازدارنده در عمل‌های جراحی بیمارستانی داشته باشند و مشکل روزافزون عفونت در بخش‌های بیمارستانی را بدین نحو حل کنند. این رویه به معنای تجویز سه نوع آنتی‌بیوتیک برای هر مراجع بود تا دامنهٔ محتمل عفونت‌های باکتریایی و میکروبی را پوشش دهد.

سقوط سیستم کنترل عفونت در بیمارستان‌ها و استفادهٔ مفرط از آنتی‌بیوتیک‌ها در واکنش به این وضعیت برای ۱۲ سال، باز هم با وقفه‌های مداوم در تامین و دسترسی به آنتی‌بیوتیک به دلیل تحریم‌های اقتصادی سازمان ملل پیچیده‌تر می‌شد.[21] برخی آنتی‌بیوتیک‌ها یک روز بودند و روز بعد دیگر گیر نمی‌آمدند. دکترها مدام آنتی بیوتیک‌ها را عوض می‌کردند و نه به سبب پروتکل‌های درمانی، بلکه بسته به این‌که چه آنتی‌بیوتیکی موجود بود. بیماران و خانواده‌هایشان به بستگانشان در خارج از کشور التماس می‌کردند تا برایشان دارو بفرستند یا دست‌وپا می‌زدند تا آنتی‌بیوتیک‌های کمیاب را در داروخانه‌های پر از داروهای تقلبی یا تاریخ‌گذشته در کل کشور پیدا کنند. وضعیت آنارشی آنتی‌بیوتیکی به تمامی حاکم بود و زیست‌بوم امروزهٔ مقاومت آنتی‌بیوتیکی در عراق دغدغه‌ای بعید به نظر می‌رسید.

آیا باکتری عراقی می‌تواند محصول جانبی این آنارشی آنتی‌بیوتیکیِ ناشی از جنگ خلیج و تحریم‌ها باشد؟ هیچ مطالعه‌ای تابه‌حال گسترهٔ مقاومت آنتی‌بیوتیکی در عراق را مستند نکرده است، بااین‌حال عفونت‌های سرسخت همچنان در رویه‌های بالینی بیمارستان‌ها حضوری پررنگ داشتند، خصوصاً در میان مجروحین جنگی. درعین‌حال، انواع گوناگون آنتی‌بیوتیک‌ها با رفع تحریم‌های بین‌المللی در سال ۲۰۰۳ دوباره تولید شدند. دکترها و داروسازها می‌گویند که آنتی‌بیوتیک‌های نسل سوم و چهارم اغلب اولین انتخاب برای تجویز به بیماران است، چون بیماران معمولاً دلهره دارند که آنتی‌بیوتیک‌های خط اول (مثل آموکسی‌سیلین) هیچ اثری ندارد. یکی از داروسازان دربارهٔ مخالفت مدام بیماران برای دریافت چنین داروهایی این‌طور می‌گفت که «حتی باکتری‌های ما هم مقاومند».

میراث مسموم

علاوه بر نظریهٔ آنارشی آنتی‌بیوتیکی، فرضیهٔ دیگری هم هست که افزایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی در موقعیت جنگی را به میراث‌ زیست‌محیطی مسموم جنگ مربوط می‌داند، میراثی که در نمونهٔ عراق قابل‌توجه است. ادبیات علمی در دو دههٔ گذشته پیوندهای میان آلایندگی فلزات سنگین و رشد سریع مقاومت باکتریایی را نشان داده‌اند. تمرکز این فلزات در محیط زیست می‌تواند در مناطق جنگی به شدت افزایش یابد، یعنی در محیطی که زیرساخت‌های عظیم منهدم می‌شوند و انفجار مقادیر زیاد مهمات میراثی سمی برجای می‌گذارد. مطالعهٔ آلودگی‌ها در محیط‌های صنعتی و کشاورزی نشان داده است که باکتری بومانی چطور می‌تواند پس از قرار گرفتن در معرض آلایندگی فلزات سنگین در آب و خاک، نسبت به آنتی‌بیوتیک مقاوم شود. [22] به زبان علمی این پدیده را «مقاومت متقاطع»[23] می‌نامند: یعنی وقتی ارگانیسمی با ماده‌ای سازگاری پیدا می‌کند، چون در معرض ماده‌ای دیگر قرار گرفته است.

فلزات سنگین به طور طبیعی در محیط وجود دارند و هر ناحیه‌ای ژئوتاریخ منحصربه‌فرد خود از اثرات شاخص فلزات سنگین دارد. جنگ عناصری جدید به این اکوسیستم‌ها وارد می‌کند -از تسلیحات و زیرساخت‌های بمباران‌شده گرفته تا آتش و فوران چاه‌های نفتی و نابودی تاسیسات صنعتی، بیمارستان‌ها، مزارع و امثالهم. این فرآیند می‌تواند گرایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی به رشد در جوار فجایع طبیعی یا انسانی را توضیح دهد که مشخصه‌شان نابودی محیط زنده و ناکامی در بازسازی آن است که موجب می‌شوند آلایندگی‌ها پابرجا بمانند. به‌رغم این همزیستی مقاومت و نابودی، هنوز مطالعاتی طراحی نشده‌اند که مقیاس و دامنهٔ‌ آلودگی زیست‌محیطی موجد مقاومت آنتی‌بیوتیکی را در بستر جنگی مدون کنند.

آسیب‌شناسی مداخله

لقب «باکتری عراقی» برای توصیف «ابرمیکروبی» مقاوم به آنتی‌بیوتیک به کار می‌رفت که پیوندی نزدیک با تلفات نظامیان آمریکا در عراق و بازگشتش به خاک ایالات متحده داشت. با وجود فحوای نژادگرایانهٔ مرتبط کردن یک باکتری به عراق، پرسش «چه چیز باکتری عراقی مشخصاً عراقی است؟» برملاء کنندهٔ پیوندهایی میان دهه‌ها جنگ و مداخلات نظامی و شیوع فزایندهٔ مقاومت آنتی‌بیوتیکی در عراق و سایر مناطق درگیری در خاورمیانه است.

از عملیات‌های بمباران گرفته تا تحریم‌ها تا حملهٔ نظامی تمام‌عیار تا همان «جنگ علیه ترور» کذا، عراق دهه‌ها در خط مقدم مداخلات غربی‌ها بوده، مساله‌ای که اساساً اکوسیستم زندگی مردم را عوض کرده است. باکتری عراقی شاید در چنین زمینه‌ای حاصل نهایی خیلی چیزها باشد: دهه‌ها نظامی‌گری و زخم‌های جنگی، فروپاشی سیستم کنترل عفونت و زیرساخت‌ها، جابه‌جایی مجروحین در سراسر منطقه در جستجوی خدمات درمانی، استفادهٔ بی‌رویه و نابجا از آنتی‌بیوتیک‌ها به علت تحریم‌ها، ازدیاد داروهای بی‌کیفیت و تقلبی و در نهایت، نابودی و آلودگی محیط زندگی و طبیعی. همهٔ این‌ها میراث مسموم دهه‌ها جنگ است که در زخم‌ها و بدن‌های عراقی‌ها و برنامه‌های درمانی‌شان به جا مانده است.

با توجه به پیوندهای بالقوه میان نظامی‌گری و تغییر بوم‌شناسی جراحت‌ها و مقاومت آنتی‌بیوتیکی، باید چشم‌انداز تحلیلی خود را گسترش دهیم و دوباره بیاندیشیم که چه چیزهایی در آرشیو تاریخ جنگی جای می‌گیرد؟ بخشی از این تاریخ را می‌توان در حیات ژنتیکی باکتری‌ها ترسیم کرد -چیزی که شناسایی‌اش به کمک تکنولوژی مدرن توالی‌یابی ژن‌ها ممکن است. اگر درخت خویشاوندی ژنتیکی باکتری‌ها را بر تاریخ رخدادهای سیاسی و تغییرات رویه‌های خدمات درمانی منطبق کنیم، چه تصویری به دست خواهد آمد؟ فهم پیوندهای میان تاریخ و زیست‌شناسی مستلزم تلاش زیاد علمی و تحقیقاتی است که دانشمندان و پزشکان آزمایشگاهی و محیط زیست را  در کنار تاریخ‌نگاران و انسان‌شناسان گرد هم می‌آورد تا پیرایش مقاومت در آرایش ژنتیکی باکتری را دنبال کنند. تشریح حیات ژنتیکی باکتری در زمان و مکان، تازه نقطهٔ سرآغاز پیوند میان زندگی‌نامه‌های میکروبیولوژیک و زندگی‌‌نامه‌ها و بوم‌شناسی‌های جنگ و مداخلهٔ نظامی است.

باکتری عراقی آسیب‌شناسی حقیقی مداخله است: آرشیو تاریخی بی‌رحمانه که نمودش در ژرفای زخم‌های عمیق عراقی‌ها و آرایش‌های ژنتیکی محیط زیستشان رسوخ کرده است.

[1]  Iraqibacter

[2] Acinetobacter baumannii نوعی باکتری فرصت‌طلب که تقریباً منحصراً از محیط بیمارستانی جدا شده است و دارای مقاومت بالای آنتی‌بیوتیکی است. این باکتری توانایی زنده ماندن بر روی سطوح مصنوعی برای مدت طولانی را داراست و به‌همین دلیل مدتی طولانی در محیط بیمارستان باقی می‌ماند. این عفونت برای افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف یا کسانی که بیماری‌های مزمن ریه یا زخم باز و دیابت دارند خطرناک است و می تواند از طریق تماس مستقیم با افراد و اشیاء آلوده منتقل شود، مثلاً از طریق لوله‌های تنفسی یا زخم‌های باز.

[3] برای مثال نک به: Steven Silberman, “The invisible Enemy,” Wired Magazine, February 1, 2007.

[4] Robert E. Black, Laura B. Sivitz and Abigail E. Mitchell, Gulf War and Health: Volume 5: Infectious Diseases, Institute of Medicine, Board on Population Health and Public Health Practice (National Academies Press, 2006).

[5] Callie Camp and Owatha L. Tatum, “A Review of Acinetobacter Baumannii as a Highly Successful Pathogen in Times of War,” Laboratory Medicine 41/11 (November, 2010).

[6] Omar Dewachi, Anthony Rizk, and Neil V. Singh, “(Dis)Connectivities in Wartime: The Therapeutic Geographies of Iraqi Healthcare-Seeking in Lebanon,” Global Public Health 13/3 (2018).

[7] Omar Dewachi, Mac Skelton, Vinh-Kim Nguyen, Fouad M Fouad, Ghassan Abu Sitta, Zeina Maasri and Rita Giacaman, “Changing Therapeutic Geographies of the Iraqi and Syrian Wars,” The Lancet 383/9915 (February 2014).

[8] Aula Abbara, Timothy M. Rawson, Nabil Karah, Wael El-Amin, James Hatcher, Bachir Tajaldin, Osman Dar, et al., “A Summary and Appraisal of Existing Evidence of Antimicrobial Resistance in the Syrian Conflict,” International Journal of Infectious Diseases: IJID: Official Publication of the International Society for Infectious Diseases 75 (October 2018).

[9] Rupa Kanapathipillai, Nada Malou, Kate Baldwin, Pascale Marty, Camille Rodaix, Clair Mills, Patrick Herard and Malika Saim, “Antibiotic Resistance in Palestine: An Emerging Part of a Larger Crisis,” British Medical Journal (BMJ) 363 (October 15, 2018).

[10] Sam Loewenberg, “Yemen: A Deadly Mixture of Drug Resistance and War,” The Bureau of Investigative Journalism, April 15, 2018.

[11] Benedikt Lohr, Yvonne Pfeifer, Ursel Heudorf, Christoph Rangger, Douglas E. Norris, and Klaus-Peter Hunfeld, “High Prevalence of Multidrug-Resistant Bacteria in Libyan War Casualties Admitted to a Tertiary Care Hospital Germany,” Microbial Drug Resistance 24/5 (October 2017).

[12] Omar Dewachi, “The Toxicity of Everyday Survival in Iraq,” Jadaliyya, August 13, 2013.

[13] Hannah Landecker, “Antibiotic Resistance and the Biology of History,” Body & Society 22/4 (December 2016).

[14] Omar Dewachi, Ungovernable Life: Mandatory Medicine and Statecraft in Iraq (Stanford: Stanford University Press, 2017).

[15] Alberto Ascherio, Robert Chase, Tim Coté, Godelieave Dehaes, Eric Hoskins, Jilali Laaouej, Megan Passey, et al., “Effect of the Gulf War on Infant and Child Mortality in Iraq,” New England Journal of Medicine 327/13 (September 1992).

[16] Gilbert Burnham, Riyadh Lafta, Shanon Doocy and Les Roberts, “Mortality after the 2003 Invasion of Iraq: A Cross-Sectional Cluster Sample Survey,” The Lancet 368/9545 (2006).

[17] Pseudomonas عفونتی فرصت‌طلب که مقاومت بالایی در برابر چندین آنتی‌بیوتیک دارد.

[18] Staphylococcusنوعی باکتری که مهم‌ترین گونهٔ آن، استافیلوکوک اورئوس از موفق‌ترین باکتری‌های بیماری‌زاست و گسترهٔ وسیعی از عفونت‌ها از عفونت‌های سادهٔ پوستی (مانند جوشدانه، کورک، کفگیرک، گل مژه و آبسه) گرفته تا بیماری‌های تهدیدکننده زندگی (مانند پنومونی، مننژیت، استئومیلیت، اندوکاردیت، سندرم شوک سمی و سپتی سمی) را ایجاد می‌نماید. استافیلوکوک اورئوس به عنوان یکی از ۵ عامل شایع ایجادکنندهٔ عفونت‌های بیمارستانی به ویژه عفونت‌های زخم پس از جراحی شناخته می‌شود و سویه‌هایی از آن به انواع آنتی‌بیوتیک‌ها مقاومند. 

[19] Ghassan M. Matar, E. Gay, R. C. Cooksey, J. A. Elliott, W. M. Heneine, M. M. Uwaydah, R. M. Matossian and F. C. Tenover, “Identification of an Epidemic Strain of Acinetobacter Baumannii Using Electrophoretic Typing Methods,” European Journal of Epidemiology 8/1 (January 1992).

[20] آنتی‌بیوتیک‌های وسیع‌الطیف (Broad-Spectrum Antibiotics) داروهایی هستند که توانایی مقابله با انواع مختلف باکتری‌های گرم مثبت و منفی را دارند.

[21] Joy Gordon, Invisible War: The United States and the Iraq Sanctions (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2012).

[22] Mohamed Helal El-Sayed, “Multiple Heavy Metal and Antibiotic Resistance of Acinetobacter Baumannii Strain HAF—13 Isolated from Industrial Effluents,” American Journal of Microbiological Research 4/1 (February 2016).

[23] cross-resistance